3. มฆเทวสุตฺตวณฺณนา

[308] ปุพฺเพ มฆเทโว นาม ราชาติ อตีตกาเล อิมสฺมิํเยว กปฺเป อเนกวสฺสสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ ปฏิปาฏิยา อุปฺปนฺนานํ จตุราสีติสหสฺสานํ จกฺกวตฺติราชูนํ อาทิปุริโส มฆเทโวติ เอวํนาโม ราชาฯ

ธมฺโมติ ราชธมฺโมติ โลกิกา วทนฺติฯ มหาโพธินิธานปารมิตาสงฺขาโต ปน ธมฺโม อตฺถีติ ธมฺมิโกฯ ธมฺเมนาติ ญาเยนฯ ตทา พฺรหฺมวิหาราทิภาวนาธมฺมสฺส รญฺโญ อนธิคตตฺตา ตสฺสปิ วา อนภิชฺฌาทีหิ สมานโยคกฺขมตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทสกุสลกมฺมปเถ ฐิโต’’ติฯ ธมฺมนฺติ ธมฺมโต อนเปตํฯ ตถา หิ จ โส ปกฺขปาตาภาวโต ‘‘สโม’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘สมํ จรตี’’ติฯ ปกตินิยาเมเนวาติ ปเวณิยา อาคตนิยาเมเนวฯ ยสฺมา นิคมชนปเทสุ เยภุยฺเยน คหปตีนํ สงฺคโห, ตสฺมา อฏฺฐกถายํ ‘‘คหปติกาน’’นฺเตฺวว วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ปน อญฺญเมว นาครจาริตฺตํ, อญฺญํ เนคมชนปทจาริตฺตนฺติ เต วิสุํ คหิตา ‘‘เนคเมสุ เจว ชนปเทสุ จา’’ติฯ ปจฺจุคฺคมนนิคฺคมนวเสน อุโปสถสฺส ปฏิหรณํ ปาฏิหาริโย, โส เอว ปาฏิหาริโก, ปกฺโขฯ อิเม ทิวสาติ อิเม จตฺตาโร ทิวสาฯ

[309] เทโวติ มจฺจุ อภิภวนฏฺเฐนฯ ยถา หิ เทโว ปกติสตฺเต อภิภวติ, เอวํ มจฺจุ สตฺเต อภิภวติฯ ‘‘อหํ อสุกํ มทฺทิตุํ อาคมิสฺสามิ, ตฺวํ ตสฺส เกเส คเหตฺวา มา วิสฺสชฺเชหี’’ติ มจฺจุเทวสฺส อาณากรา ทูตา วิยาติ ทูตาติ วุจฺจนฺติฯ อลงฺกตปฏิยตฺตายาติ อิทํ อตฺตโน ทิพฺพานุภาวํ อาวิกตฺวา ฐิตายาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เทวตาพฺยากรณสทิสเมว โหติ น จิเรเนว มรณสมฺภวโตฯ วิสุทฺธิเทวานนฺติ ขีณาสวพฺรหฺมานํฯ เต หิ จริมภเว โพธิสตฺตานํ ชิณฺณาทิเก ทสฺเสนฺติฯ

ทุขิตญฺจ พฺยาธิตนฺติ พฺยาธิภาเวน สญฺชาตทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ อนฺติมภวิกโพธิสตฺตานํ วิสุทฺธิเทเวหิ อุปฏฺฐาปิตภาวํ อุปาทาย ตทญฺเญสํ เตหิ อนุปฏฺฐาปิตานมฺปิ ปณฺฑิตานํ ตถา โวหริตพฺพตา ปริยายสิทฺธาติ อาห ‘‘อิมินา ปริยาเยนา’’ติฯ

ทิสมฺปตีติ วิภตฺติอโลเปน นิทฺเทโส, ทิสาสีเสน เทสา วุตฺตาติ เทสานํ อธิปติราชาติ อตฺโถฯ อุตฺตมงฺเค สิรสิ รุหนฺตีติ อุตฺตมงฺครุหา, เกสาฯ เต ปเนตฺถ ยสฺมา ปลิตตฺตา อวิเสสโต สพฺพปจฺฉิมวยสนฺทสฺสกา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘วโยหรา’’ติ วุตฺตาฯ

ปุริสยุโค ยสฺมา ตสฺมิํ วํเส สญฺชาตปุริสฏฺฐิติยา ปริจฺฉินฺโน, ตสฺมา อาห ‘‘วํสสมฺภเว ปุริเส’’ติฯ ราชเคหโต อาหฏภิกฺขาย ยาเปนฺโตติ อิมินา กุมารกปพฺพชฺชาย อุปคตภาวํ ทสฺเสติฯ

ปริหริยมาโนวาติ อญฺเญน อญฺเญน ปริหริยมาโน วิย เวลาย เวลาย เตน มหตา ปริชเนน อุปฏฺฐิยมาโน กุมารกีฬํ กีฬีติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘ปริหริยมาโน เอวา’’ติ อวธารณวเสน อตฺถํ วทนฺติ, ตถา สติ จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ ถญฺญปายี ตรุณทารโก อโหสีติ อาปชฺชตีติ ตทยุตฺตํฯ กุมารกาลํ วตฺวา ตทนนฺตรํ โอปรชฺชวจนโต วิรุทฺธญฺเจตํฯ (ปญฺจมงฺคลวจเนน อุนฺนงฺคลมงฺคลอุกฺกนฺตนมงฺคลกมฺมหายมงฺคลทุสฺสมงฺคลานิ สมุปคตานิ เอว อเหสุนฺติ ทฏฺฐพฺพํ)ฯ

[311] สวํสวเสน อาคตา ปุตฺตนตฺตุอาทโย ปุตฺตา จ ปปุตฺตา จ เอติสฺสาติ ปุตฺตปปุตฺตกา ปรมฺปราฯ นิหตนฺติ นิหิตํ ฐปิตํ, ปวตฺติตนฺติ อตฺโถฯ นิหตนฺติ วา สตตํ ปติฏฺฐิตภาเวน วฬญฺชิตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘กลฺยาณวตฺต’’นฺติฯ อติเรกตรา ทฺเว คุณาติ มหาสตฺตสฺส มฆเทวกาลโต อติเรกตรา ทฺเว คุณา อิตรราชูหิ ปน อติเรกตรา อเนกสตสหสฺสปฺปเภทา เอว คุณา อเหสุนฺติฯ

[312] เตตฺติํส สหปุญฺญการิโน เอตฺถ นิพฺพตฺตาติ ตํสหจริตฏฺฐานํ เตตฺติํสํ, ตเทว ตาวติํสํ, ตํนิวาโส เอเตสนฺติ ตาวติํสาฯ นิวาสภาโว จ เตสํ ตตฺถ นิพฺพตฺตนปุพฺพโกติ อาห – ‘‘เทวานํ ตาวติํสานนฺติ ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺตเทวาน’’นฺติฯ รญฺโญติ นิมิมหาราชสฺสฯ โอวาเท ฐตฺวาติ ‘‘สีลํ อรกฺขนฺโต มม สนฺติกํ มา อาคจฺฉตู’’ติ นิคฺคณฺหนวเสนปิ, ‘‘เอกนฺตโต มม วิชิเต วสนฺเตน สีลํ รกฺขิตพฺพ’’นฺติ เอวํ ปวตฺติตโอวาทวเสนปิ โอวาเท ฐตฺวาฯ

อถ นนฺติ มหาชุติกํ มหาวิปฺผารํ มหานุภาวํ นิมิราชานํฯ ‘‘สกฺโกหมสฺมิ เทวินฺโท, ตว สนฺติกมาคโต’’ติ อตฺตโน สกฺกภาวํ ปเวเทตฺวา ‘‘กงฺขํ เต ปฏิวิโนเทสฺสามี’’ติ อาหฯ เตนาห ‘‘สพฺพภูตานมิสฺสรา’’ติอาทิฯ

สีลํ อุปาทาย โอมกตาย ‘‘กิ’’นฺติ หีเฬนฺโต วทติฯ คุณวิสิฏฺฐตายาติ ลาภยสาทีนญฺเจว ปิยมนาปตาทีนญฺจ อาสวกฺขยปริโยสานานํ นิมิตฺตภาเวน อุตฺตมคุณตายฯ ตทา สกฺโก อนุรุทฺธตฺเถโร, โส อตฺตโน ปุริมชาติยํ ปจฺจกฺขสิทฺธํว ทานโต สีลํ มหนฺตํ วิภาเวนฺโต ‘‘อหญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺตนา วสิยมานํ กามาวจรเทวโลกํ สนฺธาย ‘‘เปตฺติวิสยโต’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺส หิ กปฺปสตสหสฺสํ วิวฏฺฏชฺฌาสยสฺส ปูริตปารมิสฺส เทวโลโก เปตโลโก วิย อุปฏฺฐาสิฯ เตเนวาห ‘‘อจฺฉราคณสงฺฆุฏฺฐํ, ปิสาจคณเสวิต’’นฺติ (สํ. นิ. 1.46)ฯ

ขตฺติเยติ ขตฺติยชาติยํฯ วิสุชฺฌตีติ พฺรหฺมโลกูปปตฺติํ สนฺธาย วทติ กามสํกิเลสวิสุชฺฌนโตฯ กายาติ จ พฺรหฺมกายมาหฯ

อิมสฺส มม อทิฏฺฐปุพฺพรูปํ ทิสฺวา ‘‘อหุเทว ภย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห ‘‘อวิกมฺปมาโน’’ติฯ ภายนฺโต หิ จิตฺตสฺส อญฺญถตฺเตน กายสฺส จ ฉมฺภิตตฺเตน วิกมฺปติ นามฯ เตนาห ‘‘อภายมาโน’’ติฯ สุขํ กเถตุํ โหตีติ ปุญฺญผลํ กเถตุํ สุขํ โหติฯ

[313] มนํ อาคมฺม ยุตฺตาเยว โหนฺตีติ มาตลิสฺส สกฺกสฺเสว จิตฺตํ ชานิตฺวา ยุตฺตา วิย โหนฺติ, รเถ ยุตฺตอาชานียกิจฺจํ กโรนฺติ เทวปุตฺตาฯ เอวํ ตาทิเส กาเล ตถา ปฏิปชฺชนฺติ, ยถา เอราวโณ เทวปุตฺโต หตฺถิกิจฺจํฯ นทฺธิโต ปฏฺฐายาติ รถปญฺชรปริยนฺเตน อกฺขสฺส สมฺพนฺธฏฺฐานํ นทฺธี, ตโต ปฏฺฐายฯ อกฺโข พชฺฌติ เอตฺถาติ อกฺขพทฺโธ, อกฺเขน รถสฺส พทฺธฏฺฐานํฯ ยถา เทวโลกโต ยาว จนฺทมณฺฑลสฺส คมนวีถิ, ตาว อตฺตโน อานุภาเวน เหฏฺฐามุขเมว รถํ เปเสสิ, เอวํ จนฺทมณฺฑลสฺส คมนวีถิโต ยาว รญฺโญ ปาสาโท, ตาว ตเถว เปเสสิฯ

ทฺเว มคฺเค ทสฺเสตฺวาติ ปโตทลฏฺฐิยา อากาสํ วิลิขนฺโต วิย อตฺตโน อานุภาเวน นิรยคามี เทวโลกคามี จาติ ทฺเว มคฺเค ทสฺเสตฺวาฯ กตเมนาติอาทิ เทสนามตฺตํ, ยถา เตน รเถน คจฺฉนฺตสฺส นิรโย เทวโลโก จ ปากฏา โหนฺติ, ตถา กรณํ อธิปฺเปตํฯ

วุตฺตการณเมว สนฺธายาห มหาสตฺโต ‘‘อุภเยเนว มํ มาตลิ เนหี’’ติฯ ทุคฺคนฺติ ทุคฺคมํฯ เวตฺตรณินฺติ เอวํนามกํ นิรยํฯ กุถิตนฺติ ปกฺกุถิตํ นิปกฺกเตลสทิสชาลํฯ ขารสํยุตฺตนฺติ ขาโรทกสทิสํฯ

รถํ นิวตฺเตตฺวาติ นิรยาภิมุขโต นิวตฺเตตฺวาฯ พีรณีเทวธีตายาติ ‘‘พีรณี’’ติ เอวํนามิกาย อจฺฉรายฯ โสณทินฺนเทวปุตฺตสฺสาติ ‘‘โสณทินฺโน’’ติ เอวํนามกสฺส เทวปุตฺตสฺสฯ คณเทวปุตฺตานนฺติ คณวเสน ปุญฺญํ กตฺวา คณวเสเนว นิพฺพตฺตเทวปุตฺตานํฯ

ปตฺตกาเลติ อุปกฏฺฐาย เวลายฯ อติถินฺติ ปจฺเจกสมฺพุทฺธํฯ กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน เอกํ ขีณาสวตฺเถรนฺติปิ วทนฺติฯ มาตาว ปุตฺตํ สกิมาภินนฺทีติ ยถา ปวาสโต อาคตํ ปุตฺตํ มาตา สกิํ เอกวารํ อาคตกาเล อภินนฺทติ, ตถา นิจฺจกาเล อภินนฺทิ สกฺกจฺจํ ปริวิสิฯ สํยมา สํวิภาคาติ สีลสํยมา สํวิภาคสีลาฯ ชาตเกติ นิมิชาตเกฯ

จิตฺตกูฏนฺติ เทวนครสฺส ทกฺขิณทิสาย ทฺวารโกฏฺฐกํฯ สกฺโก จิตฺตํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโตติ มหาสตฺเต ปวตฺตํ เทวตานํ สกฺการสมฺมานํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ อตฺตโน อุสูยจิตฺตํ พหิ อนาวิกตฺวา อพฺภนฺตเรเยว จ นํ ฐเปตุํ อสกฺโกนฺโตฯ อญฺเญสํ ปุญฺเญน วสาหีติ สกฺกสฺส มหาสตฺตํ โรเสตุกามตาย อาราธนํ นิทสฺเสติฯ ปุราณสกฺโก ทีฆายุโก, ตํ อุปาทาย ชราชิณฺณํ วิย กตฺวา ‘‘ชรสกฺโก’’ติ วุตฺตํฯ

[315] เสสํ สพฺพนฺติ ปพฺพชฺชุปคมนา เสสํ อตฺตโน วํเส โปราณราชูนํ ราชจาริตฺตํฯ ปากติกนฺติ ปุน สภาวตฺตเมว คโต อโหสิ, อปพฺพชิตภาววจเนเนวสฺส พฺรหฺมวิหารภาวนาทีนํ ปพฺพชฺชาคุณานํ อภาโว ทีปิโต โหติฯ

[316] วีริยํ อกโรนฺโต สมุจฺฉินฺทติ, น ตาว สมุจฺฉินฺนํ, กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคาทิปจฺจยสมวาเย สติ สีลวตํ กลฺยาณวตฺตํ ปวตฺเตตุํ สกฺโกติ ฯ ทุสฺสีเลน สมุจฺฉินฺนํ นาม โหติ ตสฺส ตตฺถ นิราสภาเวน ปฏิปตฺติยา เอว อสมฺภวโตฯ สตฺต เสขา ปวตฺเตนฺติ กลฺยาณวตฺตสฺส อปรินิฏฺฐิตกิจฺจตฺตาฯ ขีณาสเวน ปวตฺติตํ นาม ปรินิฏฺฐิตกิจฺจตฺตาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มฆเทวสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

4. มธุรสุตฺตวณฺณนา

[317] มธุรายนฺติ อุตฺตรมธุรายํฯ คุนฺทาวเนติ กาฬสิปฺปลิวเนฯ อติมุตฺตกวเนติ จ วทนฺติฯ จตูสุ วณฺเณสุ พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณฯ ปณฺฑโรติ ปริสุทฺโธฯ กาฬโกติ อปริสุทฺโธฯ ชาติโคตฺตาทิปญฺญาปนฏฺฐาเนสูติ ชาติโคตฺตาทิวเสน สุทฺธจินฺตายํ พฺราหฺมณา เอว สุทฺธชาติกา, น อิตเรติ อธิปฺปาโยฯ สํสารโต วา สุทฺธจินฺตายํ พฺราหฺมณาว สุชฺฌนฺติ เวทวิหิตสฺส สุทฺธวิธิโน อญฺเญสํ อวิสยตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ตํ ปเนตํ เตสํ วิรุชฺฌติ ขตฺติยเวสฺสานมฺปิ มนฺตชฺเฌนสฺส อนุญฺญาตตฺตา, มนฺตชฺเฌนวิธินา จ สํสารสุทฺธิยาภาวโตฯ ปุตฺตา นาม อโนรสาปิ โหนฺติ, น ตถา อิเมติ อาห ‘‘โอรสา’’ติฯ อุเร สํวฑฺฒิตปุตฺโตปิ ‘‘โอรส’’นฺติ วุจฺจติฯ อิเม ปน มุขโต นิคฺคโต หุตฺวา อุเร สํวฑฺฒาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โอรสา มุขโต ชาตา’’ติ วุตฺตํฯ ตโต เอว พฺรหฺมโต ชาตาติ พฺรหฺมชา, พฺรหฺมสมฺภูตาปิ ‘‘พฺรหฺมชา’’ติ วุจฺจนฺติ, น ตถา อิเมฯ อิเม ปน ปจฺจกฺขโต พฺรหฺมุนา นิมฺมิตาติ พฺรหฺมนิมฺมิตา, ตโต เอว พฺรหฺมโต ลทฺธพฺพวิชฺชาทิทายชฺชทายาทาติ พฺรหฺมทายาทาติ สพฺพเมตํ พฺราหฺมณานํ กตฺถนาปลาปสทิสํ วิญฺญูนํ อปฺปมาณํ อวิมทฺทกฺขมํ วาจาวตฺถุมตฺตํ พฺรหฺมกุตฺตสฺเสว อภาวโตฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺควณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ เตนาห ‘‘โฆโสเยวา’’ติอาทิฯ โวหารมตฺตเมเวตนฺติ เอตํ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ’’ติอาทิ วจนมตฺตเมว, น ตสฺส อตฺโถ เตหิ อธิปฺเปตปฺปกาโร อตฺถิฯ

[318] สมิชฺเฌยฺยาติ ทิฏฺฐิทีปนวเสน อตฺตโน อชฺฌาสโย นิปฺผชฺเชยฺยฯ เตนาห ‘‘มโนรโถ ปูเรยฺยา’’ติฯ